معنا شناسی خشیت یا خشوع در نماز

خشوع یعنی تضرّع و زاری. واژه خشوع بیشتر در حالاتی که در اعضای بدن ظاهر می شود، بکار می رود ولی تضرّع در معنی زاری و فروتنی است و بیشتر در حالتی که در دل و خاطر انسان به وجود می آید، بکار می رود. لذا در روایت گفته شده: «إذا ضَرَعَ ﭐلقَلبُ خَشَعَتِ الجوارحُ» یعنی هر گاه دل متاثر شود اعضای بدن فرمانبردار و خاشع می گردند.1 چنانکه قران کریم می فرماید: «الَّذینَ هُم فی صَلاتِهِم خاشعِوُنَ»2

خشوع به معنای تاثیر خاصی است که به افراد مقهور دست می دهد. کسانی که در برابر سلطانی قاهر قرار گرفته اند، به گونه ای که تمام توجه آنان معطوف او گشته و از جای دیگر قطع می شود و ظاهراً این عکس العمل حالتی است درونی که با نوعی عنایت به اعضا و جوارح نیز نسبت داده می شود. مانند سخن پیامبر اکرم (ص) در باره شخصی که در نمازش با ریش خود بازی می کرد، حضرت فرمود: اگر در دلش خشوع داشت، جوارح او نیز خاشع می گشت.3 در تفسیر قمی در ذیل آیه شریفه از امام (ع) چنین نقل می کنند: خشوع در نماز این است که چشم خود به زیر بیاندازی و همه توجهت به نماز باشد، روشن است که این تعریف امام (چشم به زیر انداختن در حال نماز) از لوازم خشوع است.4

خشوع از جمله ویژگیهای بارز معصومین (ع) در نماز بوده است به طوری که حضرت علی (ع) در خطاب به کمیل بن زیاد می فرماید: ای کمیل؛ مهم این نیست که نماز بخوانی و روزه بگیری و صدقه بدهی. مهم این است که نماز با دل پاک و عمل خداپسندانه و خشوع راستین صورت گیرد.

و نقل است که امام صادق (ع) در رابطه با خشوع حضرت علی (ع) در نماز می فرماید: هر گاه حضرت علی (ع) نماز میخواند، می گفت: رو به سوی کسی کردم که آسمانها و زمین را آفرید و رنگش تغییر می کرد بطوریکه در چهره اش پیدا بوده.

همچنین از صفاتی که خداوند در سوره مؤمنون برای مومنان توصیف فرموده است، دو مورد از آنها مربوط به خشوع در نماز و محافظت در آن است و دو مورد نیز از نتایج آنها بیان شده است. «خشوع» حالت تواضع و ادب جسم و روح است که انسان نمازگزار در برابر یک حقیقت یا یک شخص از خودش بروز می دهد.

خداوند در آیه شریفه «قد افلح المؤمنون- الذین هُم فی صلاتهم خاشعون»5 خشوع را در نماز از حدود و علایم ایمان قرار داده و هر کس در نماز خشوع لازم را نداشته باشد از زمره اهل ایمان خارج است.6 نکته جالب توجه اینکه در سوره مبارکه خاطر اوج اهمیت خشوع را متذکر می شود و می فرماید: «اِنَّما یَخشَی اللهُ مِن عبادِهِ العلما»7 که معیار و میزان شناخت علما را بدین ترتیب بیان میفرماید. البته عواملی را که در خشوع نماز موثرند، به شرح ذیل میتوان بیان کرد:

1. توجه به عظمت خداوند که موجب پیدایش خشوع در انسان می شود.

2. توجه به صفات جمال الهی که به عبارتی همان راه عشق و محبت پروردگار متعال است موجب ایجاد روحیه دوست داشتنی از خداوند در دل بنده نمازگزار و مومن می­گردد. بنابراین بنا بر یک قاعده کلی که انسان هر چقدر کسی را بیشتر دوست داشته باشد، سعی می کند تا خود را بیشتر به او نزدیک کند و چون از آنجا که انسان نماز را لحظه لقا و دیدار محبوب می یابد، آتش شوق رحمان در دلش زبانه می کشد و هنگامی که در نماز به وصال معشوق و محبوب خود می­رسد، در مقابل او احساس خاکستری و فروشکستگی می­کند.

3. خداترس که از دیگر عوامل ایجاد خشوع در نماز است و علاوه بر قران کریم که در آیات مختلف بدان اشاره شده است، افزون بر اینها، در سیره عملی پیامبر و اهل بیت اطهار (ع) بهترین و کاملترین حالت خشوع دیده می شود. بطوریکه حتی در برخی موارد گفته شده که گاهاً حالتی شبیه «بی هوشی» به آنان دست می داده و از خوف خدا از حال می رفتند.